شب یلدا (30 آذر) یکی از کهنترین جشنهای ایرانی است که همهساله در آخرین شب پاییز، همزمان با آغاز انقلاب زمستانی، برگزار میشود. این شب که از غروب سیام آذر تا طلوع آفتاب اول دی ماه ادامه دارد، بلندترین شب سال در نیمکره شمالی و کوتاهترین شب سال در نیمکره جنوبی است.
تاریخچه شب یلدا به دوران باستان بازمیگردد و برخی باستانشناسان قدمت آن را به هفت هزار سال پیش نسبت میدهند. نقشهای نمادینی مانند قوچ و عقرب روی ظروف سفالی پیش از تاریخ، نشاندهنده اهمیت این شب در فرهنگ ایرانی است. این جشن در زمان داریوش اول، حدود ۵۰۰ سال پیش از میلاد، به تقویم رسمی ایرانیان باستان راه یافت.
در گذشته ایرانیان باور داشتند که در طولانیترین شب سال اهریمنان تاریکی قدرت بیشتری پیدا میکنند، به همین دلیل با روشن کردن آتش و بیدار ماندن تا صبح، تلاش میکردند آنها را از خود دور کنند. در دوران باستان برپایی آتش و گرد آمدن دور آن، نمادی از سوزاندن غمهای پاییزی بود. این رسم به مرور به جشنی تبدیل شد که طی آن مردم با خوراکیهای رنگارنگ، رقص و قصهگویی، شب را به صبح میرساندند. در برخی مناطق ایران، آدابورسوم خاصی برای شب یلدا وجود داشت. برای مثال سفرهای به نام «میَزد» پهن میشد که شامل میوههای خشک و تر، آجیل و لوازم دیگری مانند عطردان و آتشدان بود و از ابزاری به نام «بَرسَم» نیز برای خواندن دعا استفاده میشد.
امروزه نیز این جشن با عنوان شب یلدا یا شب چله، به نشانه گرامیداشت برکت، تندرستی و فراوانی نعمتها برگزار میشود. خانوادههای ایرانی در این شب با گردهمآیی، خوردن میوههایی مانند هندوانه، انار و خرمالو و خواندن غزلهای حافظ و شاهنامه فردوسی و همچنین گرفتن فال حافظ این مناسبت را گرامی میدارند. انار نماد برکت و باروری است و رنگ قرمز آن نشانه خورشید و شادی محسوب میشود. هندوانه نماد گرمای تابستان و خورشید در سفره است.
یلدا تنها محدود به ایران نیست و در کشورهای دیگر نیز با آداب خاصی برگزار میشود. در تاجیکستان مردم نان و شیرینیهایی به شکل حیوانات میپزند و مراسمی مانند پاشیدن گندم و فالگیری برگزار میکنند. در افغانستان، به ویژه در منطقه بدخشان، مردم زایش خورشید و آغاز زمستان را جشن میگیرند. در پاکستان مردم با حمام زمستانی و برپایی آتش به استقبال این شب میروند. آفریقاییها نیز با پوشیدن لباسهای عجیب و رقص محلی، آخرین شب پاییز را گرامی میدارند. در شرق آسیا چینیها چای مخصوصی مینوشند، کرهایها کوفتهبرنجی با لوبیا قرمز میخورند و ژاپنیها با حمام نارنج، بدن خود را در برابر انرژی منفی مقاوم میسازند.
شب یلدا نه تنها یک جشن باستانی، که نمادی از همبستگی خانوادگی و حفظ سنتهای فرهنگی است. این مراسم پس از هزاران سال، همچنان با همان شور و نشاط در میان ایرانیان و دیگر ملل برگزار میشود و یادآور ارزشهای مشترک و کهنترین باورهای انسانها در گرامیداشت طبیعت و زندگی است.
